تبیین اصول، ابعاد و مؤلفه‌های رویکرد شهر اکولوژیک (مطالعۀ موردی: شهر بجنورد)

ترویج رویکردهای جدید که افقی نو به روی برنامه‌ریزان شهری نمایان کرده است، نگاه به شهر را به‌عنوان سیستمی اکولوژیکی-اجتماعی بر نگاه کالبدی صرف غالب می‌کند و روابط اکولوژیکی-اجتماعی مؤثر بر شهر را در جهت رفع مسائل شهری در اولویت قرار می‌دهد. رویکرد شهر اکولوژیک، به‌عنوان یکی از رویکردهای نوظهور توسعۀ پایدار، از جملۀ آن‌هاست. شهر اکولوژیک، شهر هماهنگ با طبیعت، به‌دنبال تحقق پویایی اقتصادی و عدالت اجتماعی است. در این میان، رشد و توسعۀ شتابان شهرها با قابلیت‌های اجتماعی، اقتصادی و محیطی آن هماهنگی و سازگاری لازم را ندارد و این تطابق‌نداشتن موجب بروز مشکلات جدی در وضعیت موجود، ابهام در توسعۀ آتی آن‌ها، توسعۀ ناپایدار و آسیب‌پذیری این شهرها می‌شود. بجنورد از جمله شهرهایی است که به‌دلیل رشد سریع، پراکنده و نامتعادل پیرو برعهده‌گرفتن نقش‌های جدید سیاسی و اداری و افزایش یکبارۀ جمعیت شهری، با مشکلات جدی در ابعاد مختلف به‌ویژه پایداری در وضع موجود و آینده روبه‌رو است. از این‌رو باید با اتخاذ رویکرد مناسب در جهت توسعۀ متعادل و پایدار آتی آن، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد. این شهر با پتانسیل‌های بوم‌شناختی و طبیعی از جمله شهرهایی است که با وجود زمینه‌های اکولوژیکی، به‌دلیل تغییرات ناگهانی رشد جمعیت شهری و توسعه‌های اخیر، از حرکت در مسیر توسعۀ شهری پایدار بازمانده است؛ بنابراین، رویکرد شهر اکولوژیک نسخۀ مناسبی برای توسعۀ پایدار شهر بجنورد است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و اکتشافی مؤلفه‌های اصلی شهر اکولوژیک را شناسایی و در ابعاد مختلف سطح‌بندی می‌کند و درنهایت با ارائۀ مدلی، بومی‌سازی رویکرد شهر اکولوژیک در شهر بجنورد را محقق می‌سازد. در این پژوهش، ابتدا مؤلفه‌های شهر اکولوژیک در پنج دستۀ زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و کالبدی در قالب 88 مؤلفه طی مراحل مصاحبۀ دلفی طبقه‌بندی، و 16 مؤلفۀ دارای اولویت برای بومی‌سازی در شهر بجنورد شناسایی شدند. در گام دوم، بار دیگر اولویت‌بندی مؤلفه‌ها به روش گروه اسمی انجام گرفت و با مقایسۀ نتیجۀ آن با نتیجۀ دلفی و میزان انطباق‌پذیری آن‌ها، مؤلفه‌ها در سه دسته طبقه‌بندی شدند. طبقۀ اول شامل مؤلفه‌هایی با بالاترین انطباق‌پذیری است که عبارت‌اند از: بهبود وضعیت پسماند و زباله و فاضلاب شهری، هوشمندسازی شهری، بهره‌گیری از حمل‌ونقل عمومی و انرژی‌های پاک، تدوین قوانین جامع، مدون و یکپارچه در زمینۀ پهنۀ اکولوژیک، فرهنگ و سبک زندگی شهروندی، وجود کالبدهای ارزشمند فرهنگی در بافت قدیم شهر بجنورد، کنترل و مدیریت حاشیه‌نشینی و سکونتگاه‌های غیررسمی. از این‌رو، پیشنهاد می‌شود نقش این عوامل در تحقق شهر اکولوژیک، بررسی و در برنامه‌های آتی به آن توجه شود.